درود بر شما
چهار نمونه پاک کننده در ایران باستان وجود داشت که عبارت بودند از آب، خاک، هوا و آتش که نسبت به جای زندگی و در دسترس بودن هر یک از پاک کننده ها، از آن بهره می گرفتند. برخی از اقوام آریایی در شمال سیبری زندگی می کردند که بیشتر اوقات از برف پوشیده بود و امکان خاکسپاری را به آنها نمی داد. بنابراین جسد در گذشتگان را به بالای بلندی ها می بردند تا خوراک حیوانات شود، سپس هوا محیط زیست را از پلیدی ها پاک کند.
این رسم بومیان ایران رسید و زرتشتیان نیز سال ها بر بالای بلندی و دور از محل زندگی، دخمه هایی می ساختند و جسد در گذشتگان را در آن می گذاشتند. زمانی که دریافتند خاک بهتر می تواند محیط زیست را از آلودگی جسد در گذشتگان پاک کند، خاکسپاری را جایگزین کردن
تفاوت دخمه و گوردخمه
دخمه یا برج خاموشی، مکانی است که ایرانیان باستان برفراز بلند می ساختند و متوفیان را در آنجا قرار می دادند تا توسط حیوانات و پرندگان متلاشی شود.
گوردخمه نیز در زبان عامیانه گاه مترادف با استودان (دخمه) به کار گرفته می شود، در حالی که این دو از لحاظ ساختاری با هم تفاوت دارند. استودان که از ترکیب وازه های"استوا"به معنی استخوان و"دان" به معنی جایگاه تشکیل شده و محل نگهداری استخوان متوفیان بوده است، در مقایسه با گوردخمه ها دارای ظاهر بسیار ساده تری بوده و ابعاد کوچکتری نیز دارد. در مقابل گوردخمه ها در اصل آرامگاه هایی بودند که در دل کوه و صخره کنده می شدند و شکل اتاقی دارند که یک یا چند قبر داخل آنها داشت,این فضاهای اتاق شکل، گاه جای کافی برای نشستن، قرار دادن اشیا و برگزاری مراسم داشتند
گوردخمه های متعددی از دوره های مختلف در ایران یافت شده اند که در حالت کلی می توان آنها را به سه دسته کلی گوردخمه های دوره مادها، دوره هخامنشیان و دوره پس از هخامنشیان دسته بندی کرد. گوردخمه های زیادی از دوران پیش از ماد، در مناطق تحت نفوذ اوراتو (نام تمدن در عصر آهن در اطراف دریاچه وان ترکیه) یافت شده است. به این ترتیب می توان نتیجه گرفت که گوردخمه ها ببیش از آن که ریشه و منشا آشوری و مادی داشته باشند، به هنر معماری اوراتوها مرتبط هستند,گوردخمه های دوران مادها,گوردخمه های یافت شده از دوران مادها نوع تکامل یافته هنر اورارتویی هستند زیرا برخلاف گوردخمه های دوره اورارتو، اغلب دارای نقش برجسته و تزئینات معماری مانند ستون و نیم ستون بوده و براساس اهمیت فرد دفن شده و همچنین تاریخ ساخت، دارای نمای ورودی متفاوت هستند. برخلاف گوردخمه های هخامنشیان که صاحبانشان مشخص و معلوم هستند، گوردخمه های دوران ماد را نمی توان به شخص خاصی منسوب کرد.
از طرفی به لحاظ مورد دستبرد قرار گرفتن در طول تاریخ، نمی توان در رابطه با چگونگی تدفین یا ماهیت اشیای همراه مرده در گوردخمه های این دوره اظهارنظر کرد. این گوردخمه ها براساس نمای ورودی به طول کلی به سه دسته مختلف تقسیم می شوند,گوردخمه هایی که در نمای ورودی دارای ستون آزاد هستند,گوردخمه فخرگاه یا دخمه سنگی,گوردخمه صحنه و گوردخمه دکان داوود,گوردخمه صحنه از جمله نادرترین گور دخمه های دوطبقه دوره مادها است
گوردخمه هایی که به جای ستون آزاد، در دو طرف نمای ورودی آن ها دو نیم ستون تزئینی در کوه کنده شده است.از این نوع گوردخمه ها می توان به گوردخمه دو دختر یا دادور و گوردخمه آخور رستم اشاره کرد,گوردخمه های ساده که فاقد ستون یا نیم ستون بوده و عمدتاً در منطقه کردستان یافت شده اند. گوردخمه سکاوند ، گوردخمه دیره و گوردخمه سرخ ده از این سبک هستند,
گوردخمه های هخامنشی
گوردخمه های هخامنشی برخلاف گوردخمه های مادها، شکلی یکسان داشته و طرحی از صلیب دارند. ورودی گوردخمه معمولا در محل تلاقی دو خط صلیب واقع بوده و در اطراف آن بر روی خط افقی صلیب، نیم ستون هایی کنده شده است. قسمت بالایی صلیب شامل یک نقش برجسته ظریف و بخش پایینی آن معمولاً فاقد هر تزئینی بوده است. اغلب گوردخمه های هخامنشی در نقش رستم و نقش رجب متمرکز هستند.
نخستین نمونه این گوردخمه ها مربوط به داریوش بزرگ است و سایر نمونه ها از آن تقلید کرده اند, تعداد قبور در گوردخمه های هخامنشی با هم متفاوت است.پس از هخامنشیان با حمله اسکندر به ایران و پیدایش سلسله های سلوکیان و اشکانیان نقش مذهب در سلطنت به کلی کمرنگ شد. سلوکیان، یونانی (جانشینان سلوکوس یکم) بودند و مذهبی متفاوت با ایرانیان داشتند. منابع کافی در خصوص دین و مذهب اشکانیان نیز وجود ندارد. به گونه ای که گمان می رود آنان دارای دین های مختلف بوده و مردگان خود را (برخلاف زرتشتیان) به طرق گوناگونی دفن می کردند.بنابراین از این دوران گوردخمه ای به شکلی که در دوران هخامنشیان یا مادها برای شاهان ساخته می شد، یافت نشده است. صرفا دخمه های عمومی به دو شکل درون خاک و درون سنگ برای رعایای زرتشتی ساخته و پس از قرار دادن تعداد معینی از اجساد، درب آنها با سنگ و آهک مسدود می شد.با ظهور ساسانیان، مذهب زرتشتی مجددا ارزش یافت و حتی دولت مرکزی در بخش هایی از کشور همچون گیلان، مهرپرستان را تحت فشار قرار داد. ولی با این وجود، ساخت گوردخمه های دوران هخامنشی دیگر رواجی نیافت و ساخت دخمه های عمومی تا قرن ها پس از حمله اعراب به ایران ادامه پیدا کرد