آموزش تخصصی باستان شناسی

ایلامیان-پادشاهان سلسله اپارتی

از سال 1850 پیش از میلاد خاندان اپرتیان توانستند حکومت ایلام را از خاندان سیماش بگیرند. اولین شاه اپرتی خود را هم شاه هم خدا نامید. این سنت در بین النهرین رواج داشت اما برای اولین بار بود که در ایلام یک شاه به خود مقام خدایی می داد. شاهان بعدی همگی خود را خادم ایزدان نامیدند و مقام خدایی در میان شاهان ایلامی ماندگار نشد. پسر اپرت که در سال 1830 پیش از میلاد به شاهی رسید خود را فرمانروای بزرگ، پدر-شاه انزان و شوش نامید. در سال 1800 پیش از میلاد، یک خانم به مقام حاکم شوش که ولیعهد نیز بود انتخاب شد. این اولین باری است که شوش یک فرمانروای زن به خود دیده بود. در 1764 حمورابی حاکم بابل، ایلام را شکست داد. کوتیر ناهونته اول، یکی از شاهان ایلامی در 1711 پیش از میلاد انتقام خود را از بابلیان گرفت و بین النهرین را غارت کرد.
این جنگ برای ساکنان منطقه بسیار مهم بود. آشوربانیپال در 1075 سال بعد، این غارت تاریخی را بهانه کرد و به شوش حمله کرد تا تندیس ایزد بانوی باروری بین النهرین را که به غنیمت به شوش برده شده بود، را از شوش پس بگیرد. از طرف دیگر شاه دیگر ایلامی شیلهک-اینشوشینک در 1150 پیش از میلاد در لوحی از پیروزی کوتیر ناهونته اول به بزرگی یاد می کند و به او احترام می گذارد.
اپرتیان یا سوکالماهو ها تا قرن چهاردهم پیش از میلاد دوام آوردند اما در مورد آنها اطلاعات زیادی نداریم. در این قرون کاسی ها به بابل حمله کردند و آنجا را فتح کردند. آنها با ایلامیان نیز در جنگ بودند.

ایلامیان-پادشاهان سلسله اپارتی:
ایلهاها

پالا-ایششان

كوك-كیرمش

تم-سنیت

كوك ناخونته

كوك نشور اول

اتتا هوشو-1930 تا1880 پ م

تتپ مادا

سیروك-توه-قرن 18 پیش از میلاد

سیموت-ورتاش

سیو-پالار-هوپپك

كودوزولوش اول

كوتیر ناهونته اول

اتا مرا هلكی

تاتا

لیلا-ایرتاش

تمتی-آگون

كوتیر-شیلهاها

كوتیر نشور دوم-قرن 17 پیش از میلاد

تمتی-رپتاش

سیموت ورتاش دوم

كودو زولوش دوم

سیرتوه

تن-اولی

تمتی-هالك

كوك-نشور

متلت

ایلامیان-پادشاهان سلسله ایلام میانه
در 1330 پیش از میلاد، کاسی های حاکم بر بابل، در جنگی بر ایلامیان پیروز شدند و وارد شوش شدند. پهیر-ایشن یک ایلامی بود که آزادی را به شوش بازگرداند و سلسله جدید شاهنشاهی در ایلام را بنا گذاشت. او و جانشینانش علاوه بر خوزستان، در حوالی بوشهر نیز شهرها و معابدی بنا کردند. اونتش-نپیریشه نام یکی از شاهان ایلامی است که در 1275 پیش از میلاد به سلطنت رسید و باعث ترقی این سرزمین شد. به دستور او زیگورات چغازنبیل و شهر دور زیگورات ساخته شدند. برای ساخت چنین بناهای عظیمی هزاران نفر سالها کار کرده اند و این شاهدی است از قدرت و آرامش در سرزمین ایلام. اونتش-نپیریشه نه تنها ایلام را از زیر فشار بابلیان بیرون آورد، بلکه به بابل نیز حمله کرد و از معابد بابلی غنایم فراوانی به دست آورد.
در اواخر قرن سیزدهم پیش از میلاد ایلامیان و آشوری ها به خاطر تسلط بر بابل وارد جنگ شدند. منطقه جنگی سرزمین بابل بود که گاه ایلام و گاه آشور بر آن تسلط می یافت اما سرانجام آشوری ها موفق شدند ایلامیان را شکست دهند و تا داخل سرزمین ایلام و کرانه های خلیج فارس پیش آمدند

ایلامیان-سلسله كیدینو:

كیدینو

اینشوشیناك-سونكیر-نپپیپیر

تن-روهوراتر دوم

شللا

تمپتی-آها

ایلامیان-سلسله ایگی هالكی


ایگی هالكی

پاهیر-ایشاشان

اتتر-كیتتاه

اونپاهاش-ناپیریشا

كیدین-هوتران اول

هومبان اومنا-قرن 14 پیش از میلاد

اونتاش ناپیریشا

كیدین-هوتران دوم

ناپیریشا -اونتاش

كیدین-هوتران سوم

ایلامیان-سلسله شوتروكی

خلوتوش-اینشوشیناك-1205 تا 1185 پ م

شوتروك-ناهونته1185 تا 1155 پ م

كوتیر-ناهونته سوم-1155 تا 1150 پ م

شیلخاك-اینشوشیناك-1150 تا 1120 پ م

خوتلوتوش-اینشوشیناك-1120 تا 1110 پ م

شیلهانا-لاگامار-1110تا ..... پ م

ایلامیان
مجسمه برنزی ناپیرآسو همسر اونتاش گال-قرن 13 پ م -مكشوفه از معبد نینهورساگ در شوش-موزه لوو

شرح مجسمه ناپیر آسو:
دور لباس، نواری پهن و شرابه ای دیده میشود و در جلوی آن شالی زردوزی شده افتاده كه بالا تنه را پوشانده است و در سر شانه با سنجاقی به شكل نخل به پیراهن وصل شده است. در نوشته پشت مجسمه، نام او و نفرین نسبت به كسی كه به مجسمه سوء نیت داشته باشد وجود دارد

ترجمه متن نوشته ایلامی

من ناپیرآسو همسر اونتاش ناپیریشا هستم. هر کس که بخواهد مجسمهٔ مرا تصرف کند، هر کس که بخواهد آن را درهم بشکند، هر کس که این کتیبه را خراب کند و یا نام مرا پاک کند، باشد که مورد غضب خدایان اینشوشیناک، نپ ایریشا و کیریریشا قرار گیرد و نام و نسلش از میان برداشته شود .

ایلامیان
ایلام نو:

بر اساس روزنامه های بابلی، در سال 742 پیش از میلاد، هومبان-نیکش بر تخت نشست. مشخصه این فرمانروایی نو، جنگ دایمی با آشور، ظهور ماد و هخامنشی و ایجاد اتحاد با دشمن دیرینه ایلام یعنی بابل بر ضد آشور است. شاه جدید در سال 720 پیش از میلاد سارگون شاه آشور را در منطقه بدره شکست داد.
سه سال بعد شوتور-ناهونته به پادشاهی ایلام رسید. هانی شاه دست نشانده ایلام در منطقه ایذه که آثاری از او در اطراف ایذه به جا مانده هم دوره اوست. شوتور-نهوته خود را به یاد موسس سلسله شوتروکی، شوتروک-ناهونته نامید. این تغییر نام به همه جهان اعلام خطری بود به این معنی که شوترک-ناهونته دوم می خواهد قدم در راه شوتروک-ناهونته بزرگ بگذارد. اما آشوری ها نام جدیدش را به رسمیت نشناختند و همچنان او را شوتور-ناهونته خواندند. در یکی از نوشته های این شاه ایلامی، او خود را از اعقاب سه شاه آخری سلسله شوتروکی می خواند.
علاوه بر اینجا، در موارد متعدد می توان به وجود حافظه تاریخی در میان ایلامیان پی برد. آنها با اینکه از امکانات امروزی رسانه ای بی بهره بودند، هرگز نام و کارهای سلسله های پیشین خود را فراموش نکردند و همیشه با احترام به آنها نگاه می کردند. پیش از شوترک-ناهونته دوم نیز هوتلوتوش-اینشوشینک شوتروکی و هومبان-نومنه ی ایگهلکی خود را از اعقاب سیلههه ی اپرتی می پنداشتند. اپرتیان نیز خود را وارث سلسله سیماش می دانستند و سیماشی ها نیز خود را وابسته به دودمان اوان می دانستند. بنا بر این در طول دو هزاره تاریخ ایلام، شاهد یک خود آگاهی تاریخی مستمر و پیوستگی خاندان ها هستیم که برای دنیای آنروز کمی شگفت انگیز است.
در 710 پیش از میلاد سارگون به بابل لشگر کشید. شاه بابل با دارایی فراوان به ایلام گریخت. پنج سال بعد سارگون درگذشت و سناخریب جانشین او شد. شاه بابل با کمک لشگر ایلام در سال 703 پیش از میلاد به بابل لشگر کشید و در طول مسیر قبایل زیادی به او پیوستند. نهایتا آشوری ها در بابل شکست خوردند. اما سال بعد دوباره سناخریب توانست بابل را فتح کند. حزقیا شاه یهود نیز به اتحاد ایلام و بابل پیوست اما سناخریب در 701 پیش از میلاد اورشلیم را فتح کرد و با دریافت سی تالان طلا و سیصد تالان نقره از غارت شهر در گذشت. شاه بابل در سال 700 پیش از میلاد خزانه دار خود را به اورشلیم فرستاد و از او مال زیادی دریافت کرد. اشعیای نبی به حزقیا اعلام کرد که همکاری او با بابل نهایتا به ضرر یهود خواهد بود و بابلیان همه دارایی و مردان یهود را خواهند برد. این اتفاق در سال 597 پیش از میلاد توسط نبوکدنزر دوم بابلی افتاد و کورش هخامنشی آنها را به سرزمین خود بازگرداند.
شاه بابل همچنان در شهری ایلامی در کنار خلیج فارس پناهنده بود. در 694 پیش از میلاد سناخریب به سوی او لشگرکشی کرد. آشوری ها همه بابلیهای پناهنده را دستگیر کردند اما ایلامیان آشوری ها را شکست دادند و حتی بابل را فتح کردند. اما در سال بعد دوباره بابل به دست آشور افتاد. در سال 693 پیش از میلاد آشوری ها دوباره به سمت ایلام حمله کردند و کودور-ناهونته شاه ایلام به کوههای بهبهان فراری شد و در آنجا در شورشی کشته شد. اما سرما باعث بازگشت سپاه آشور به بین النهرین شد. در 691 پیش از میلاد آشور توانست بابل را فتح کند. بابلیها با مال فراوان دست کمک به سمت هومبان-نیمنه شاه ایلام دراز کردند. سپاه ایلام -که در آن پارسها نیز برای اولین بار دیده می شوند- در کنار دجله با آشوری ها درگیر شدند، اما ظاهرا این جنگ بی نتیجه بوده زیرا هر دو طرف خود را پیروز جنگ خوانده اند.
به نوشته منابع آشوری، در سال 689 پیش از میلاد شاه ایلام دهانش قفل شد، به گونه ای که دیگر نمی توانست سخن گوید و درگذشت. آشوری ها از موقعیت استفاده کردند و دوباره بابل را فتح کردند. شاه بعدی ایلام نیز به گفته آشوری ها در یک بعد از ظهر با بلایی آسمانی جان داد. در 675 پیش از میلاد شاه دیگری از ایلام توانست مناطقی از سرزمین بابل را فتح کند اما بی آنکه بیماری داشته باشد در یک روز مرد. این مرگ و میرهای ناگهانی شاید ناشی از ازدواجهای فامیلی و نقص جسمی شاهان ایلامی بود.
اورتکی یکی دیگر از شاهان ایلام است که توانسته بود با آشور روابط صلح آمیزی برقرار کند. اما وقتی آشوربانیپال در مصر مشغول به جنگ بود، اورتکی به بین النهرین حمله کرد. آشوربانیپال می گوید ایلامیان مانند دسته های ملخ سراسر اکد را پوشاندند و به بابل نزدیک شدند. آشوری ها به آنها حمله می کنند اما بار دیگر مرگ ناگهانی شاه ایلام، جنگ را خاتمه می دهد.
شاه بعدی ایلام برخلاف سنت شاهان قبلی ایلام، تمامی خویشان و فرزندان سلف خود را دستگیر کرد. چنین رفتاری پس از ورود آریاییها به ایران، در همه خاندان های شاهی دیده شده اما در تاریخ ایلام هیچ وقت شاهی برای کسب قدرت به خاندان خود تعرض نکرده بود. برخی از خانواده شاهی ایلام توانستند به دشمن خود یعنی آشور پناهنده شوند. شاه ایلام هم که تمپت-هومباناینشوشینک نام داشت از بیماری صرع رنج می برد. در 653 پیش از میلاد او برای حمله به آشور آماده می شد. سپاه آشوربانیپال که از این موضوع مطلع شده بود پیشدستی کرد و به سوی ایلام حرکت کرد. شاه ایلام که در پشتکوه در دژی مستحکم بود، به سمت شوش عقب نشست و دو سپاه در کنار شوش وارد جنگ شدند. پیروزی قطعی آشور خیلی زود به دست آمد. سر شاه ایلامی به نینوا برده شد. آشوربانیپال می گوید: "سر ته-اومان شاه ایلام را جنگجویان من با شتاب آوردند و آنرا مقابل دروازه آشور در نینوا جلوی چرخ های من انداختند. با دشنه پی های صورت او را بریدم و بر آن تف انداختم".
پناهنده های ایلامی به دربار آشور، از طرف آشوربانیپال فرمانروای بهبهان و شوش شدند. اما آشوریان در سال های 647 و 646 پیش از میلاد بار دیگر به ایلام حمله کردند. در یکی از این حملات، کورش اول هخامنشی (پدربزرگ کورش کبیر) نزد سرداران آشوری آمد و اطاعت خود را از آشوربانیپال اعلام کرد و به نشانه وفاداری پسر خردسال خود اریوکه را به نینوا به عنوان گروگان فرستاد. شهر شوش به تصرف کامل آشوری ها در آمد و نابود شد. آشوربانیپال میگوید: " در یک لشگر کشی 55 روزه، کشور را به ویرانه ای بدل کردم. به علفزارهایش نمک و خار پاشیدم. دختران و زنان پادشاهان ایلام را از دودمان های کهن و نو، حاکمان شهرها، فرماندهان، همه صاحب منصبان و اهل فن را همه مردم را از زن و مرد بزرگ و کوچک، اسب ها، استرها، خرها را چارپایان کوچک و بزرگ را که تعدادشان از انبوهی ملخ بیشتر بود، همه را به غنیمت به آشور بردم".
در پایتخت آشور، شاهزاده های ایلامی، ارابه شاه آشور را در اسارت به این سو و آن سو می کشیدند. از این پس دیگر سرزمین ایلام ویرانه ای بود تا مادها و بابلیها در 612 پیش از میلاد توانستند پایتخت آشور را فتح کنند و خوزستان سهم بابل شد. وقتی کورش کبیر در 539 پیش از میلاد بابل را فتح کرد، خوزستان به دست هخامنشیان افتاد. در 519 پیش از میلاد یک ایلامی در زمان داریوش هخامنشی شورش کرد و می خواست شاهنشاهی ایلام را دوباره زنده کند اما تنها یکی از سرداران داریوش توانست او را شکست دهد.
واپسین طنین ایلام در زمان سلوکیان و اشکانیان به گوش رسید وقتی شاهنشاهی محلی الیمایی در منطقه کوچک کوهستانی به رسمیت شناخته شد اما هرگز از یک حکومت محلی فراتر نرفت و در ابتدای دوره ساسانی نابود شدند

ایلامیان-قطعه سنگی - تپه آپادانای شوش - قرن 9 پیش از میلاد

ایلامیان-قطعه سنگی از شوش - قرن 8 پیش از میلاد

هنر ایلامی
شاهنشاهی ایلام، در طول حیات خود چند دوره را پشت سر گذاشت و سلسله های مختلفی در سرزمین ایلام بر روی کار آمدند. نمی توان به هنر ایلامی همانند هنر دیگر امپراتوری های ایران نگاه کرد، زیرا هم دوره زمانی ایلامیان بسیار طولانی- نزدیک به 2000 سال- است و هم از نظر زمانی بسیار دورتر از دوره های مختلف تاریخی ایران هستند. اکثر آثار آنها از بین رفته و مدارک مورد نیاز برای بررسی هنر آنها محدود است. نمونه هایی از هنر ایلامیها ظرفهای سفالین با نقشهای ظریف هندسی و شكل جانوران، ابزارها و مجسمه های ساخته شده از عاج، مفرغ و گل با نقوش برجسته، كارهای سنگی، زیورهای ظریف و بناهای معماری باشكوه است. تخیل، در ایجاد طرح های عجیب آثار ایلامی نقش اساسی داشته است. این نقوش را می توان در مهرهای هزاره سوم پیش از میلاد مشاهده کرد. تصویر شیر بالدار با پاهای پرنده، در این دوره بوجود آمد. حیوانات افسانه ای با بدنهای ترکیبی در مهرهای ایلامی دیده می شوند مانند ترکیب میمون، بز، ماهی، شیر، پرنده های شکاری، عقرب، گاو، سگ و انسان. سفالهای ساخت ایلام بسیار با کیفیت و دارای طرحهای زیبا بودند. توازن شکلها بر روی سفال و قرار گرفتن آنها در چند حاشیه رعایت شده است. نقوش تنها از ترکیب چند شکل هندسی و خطوط ساده ساخته شده اند. نقوش سفالها در عین حال که زنده و جاندار به نظر می آیند، سبک خاص طراحی خود را نیز کاملا حفظ کرده اند. کار با مفرغ را می توان یکی از نقاط قوت هنر ایلامی دانست. مجسمه ملکه ناپیرآسو یکی از زیباترین آثار مفرغی دنیای باستان، توسط هنرمندان ایلامی ساخته شده است. ابزار مفرغی مشهور لرستان را می توان بازمانده هنر مفرغ کاری ایلامیان دانست. از آثار معماری ایلامی حفاری شده، تنها می توان به چغازنبیل و هفت تپه اشاره کرد، سایر بناهای ایلامی از بین رفته اند یا هنوز از دل خاک بیرون نیامده اند. ایلامیان برای تزیین بناهای خود از آجر مکتوب استفاده می کردند. تقریبا هفتاد درصد از بیش از پنج هزار آجری که در زیگورات چغازنبیل بکار رفته متن واحدی دارند. در سبز آباد در جنوب بوشهر نیز بنایی ایلامی با آجرهای کتیبه دار کشف شده است، همچنین در منطقه ده نو در 40 کیلومتری جنوب شرق شوش. در هفت تپه قدیمی ترین طاق قوس دار ایران ساخته شده که خود یک اختراع مهم در زمینه ساختمان سازی بود.

هنر ایلامی-آجرهای قالبی معبد اینشوشیناك كه در قرن 23 پ.م. توسط كوتیرناهونته و شیلهك ساخته شده است.- موزه لوور

این نقوش بر تمامی دیوار خارجی معبد نقش بسته بود. كتیبه این دیوار می گوید:
این معبد توسط كوتیر ناهونته آغاز و بدست برادر و جانشینش شیهلك این شوشیناك به اتمام رسیده است

هنر ایلامیان-نقش برجسته برنزی- شوش قرن 12 پ.م