آموزش تخصصی باستان شناسی

هفت تپه
این محوطه باستانی در 15 كیلومتری جنوب شرقی شهر شوش قرار دارد و در اصل از 14 تپه تشكیل شده كه به دوره ایلامی میانه یعنی 15 قرن پیش از میلاد تعلق دارند. در این منطقه حین عملیات ساختمانی قسمتی از یك دیوار خشتی و طاق آجری نمایان شد و پس از انجام حفاری های علمی، آثار زیادی از دوره ایلامی از دل خاك بیرون آمد. یكی از آرامگاههایی كه حفاری شد به گفته دكتر نگهبان آرامگاه تپتی آهار و ملكه او است. این موضوع در سنگ نوشته ای كه در محوطه آرامگاه بود نوشته شده است. در این آرامگاه حدود بیست و یك اسكلت وجود داشت. پس از هر تدفین در آرامگاه با آجر بسته می شد و در تدفین بعدی دوباره آنرا باز می كردند. به طور كلی در این منطقه گورهای جمعی، مقبره شاهی، تدفین در تابوت، تدفین های ساده در كف خانه و تدفین در گور خمره دیده شده است.
چند سنگ نوشته بزرگ و بیش از هزاران گل نوشته در هفت تپه كشف شده که نشان از رواج كتابت در این دوره تاریخی می دهد. البته اكثر آنها به زبان اكدی بوده اند. مهرهای فراوانی نیز در منطقه كشف شده است. ظروف و پیكرهای سفالی، اشیای فلزی، سردیسهای گلی، تابوت، اندودهای گلی منقوش، اشیای سنگی و اشیای متنوع تزیینی از موارد دیگری هستند كه در هفت تپه كشف شده اند.

هفت تپه-کشف قدیمی ترین تاق ضربی فلات ایران:

محوطه هفت تپه احتمالا همان شهر تیكنی ایلامی است. می توان گفت پس از رونق یافتن شوش و چغازنبیل در 1250 سال پیش از میلاد از اهمیت هفت تپه كاسته شد. بقایای زیگوراتی در هفت تپه به صورت مخروبه قرار دارد كه احتمالا در حدود 30 متر ارتفاع داشته است. این زیگورات در كنار موزه قرار دارد كه در زمان جنگ ایران-عراق بسیار آسیب دیده است. در محل دیگری بقایای یك كاخ دیده می شود که از آنجا تعداد زیادی گل نوشته بابلی كشف شد. طاقی كه در مقبره مشهور هفت تپه وجود دارد قدیمی ترین نوع طاق ضربی در دوره ایلامی و فلات ایران است و از نمونه مشابهش در چغازنبیل، 200 سال قدیمی تر است.

چغازنبیل
زیگورات چغازنبیل سمبل هنر و معماری ایلامی است. این بنا در سال 1933 توسط براون كشف شد و توسط هیات گیرشمن در سالهای 1951 تا 1962 به طور كامل از زیر خاك بیرون آمد. زیگورات در مركز شهر دور-اونتاش قرار داشت كه در سال 640 پیش از میلاد به فرمان آشور بانی پال در جنگ با هومبان هالتاش آخرین شاه ایلام ویران شد. این معبد دارای دو حصار بوده كه درون حصار داخلی بخش آیینی قرار داشت و دارای هفت دروازه بوده است. جلوی پلكان جنوب شرقی هم هفت ردیف قربانگاه قرار دارد، احتمالا عدد 7 مقدس برای ایلامیان مقدس بود. دروازه جنوب شرقی با قیر بندكشی شده است و بر آن به وضوح رد ارابه دیده می شود. این دروازه محل عبور ارابه ها بود. شش دروازه دیگر از راههای سنگفرشی به زیگورات می رسیده اند.

چغازنبیل یكی از زیباترین آثار باستانی ایران است که در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است. این زیگورات پرستشگاهی است كه ایلامیها برای خدایان خود ساخته بودند. این بنای مربعی، صد و پنج متر طول و عرض و 52 متر ارتفاع داشت. اونتش-نپیریشه شاه ایلام در قرن سیزده پیش از میلاد آنرا ساخته است. بنا از آجر ساخته شده است و بر روی آجرهای آن نوشته های زیادی به خط ایلامی دیده می شود كه بر روی آنها مطالبی تقریبا یكسان نوشته شده است. زیگورات چغازنبیل پنج طبقه بوده و در طبقه بالا معبد اینشوشیناك قرار داشته است. او خدای ایلامی است كه حافظ شهر شوش پایتخت ایلامیان بوده است. مردم شوش باستان عقیده داشتند این خدا از این مكان به آسمان میرود و سپس به زمین باز می گردد. در تمام طول بنا آبراههایی دیده می شود، شاید دلیل آنها حفاظت از بنا در مقابل بارانهای سیل آسای خوزستان است. دورتادور بنا سنگفرش است و در بعضی از سنگفرشها آثار جای پای بچه دیده می شود. دلیل آن تا كنون مشخص نشده است. در شمال غربی بنا پناهگاه های كوچكی دیده میشوند كه مربوط به خدای ایلامی ایشنیكراب است. درون محوطه یك ساعت خورشیدی بزرگ نیز ساخته شده بود.
چهار گوشه این بنای عظیم درست در جهت یكی از جهات چهارگانه جغرافیایی بنا شده اند و این نشان می دهد آنها شمال، جنوب، شرق و غرب را به خوبی می شناخته اند. طبقه اول 105 متر در 105 متر است و یك متر از سطح زمین بالاتر است و دیوارهایش سه متر عرض دارد. طبقه دوم 8 متر ارتفاع ودر حدود 16 متر عرض دارد. در نمای شمال شرقی و شمال غربی ورودیهایی بوده است كه با پله به این طبقه راه داشته است. این طبقه اتاقهایی داشته كه در ارتفاع 6 متری آنها ، طاقهایی به عرض 2.10 و طول حدودی 8 تا 10 متر روی آنها را پوشیده بودند. اتاقهای طبقه اول با ورودی های طاق داری به ارتفاع 4 متر به هم راه داشته اند ولی اتاقهای طبقه دوم از هم مستقل هستند و هر اتاق تنها از طریق پلكان خود قابل دسترسی است. این بنا توسط میلیونها خشت و هزاران آجر ساخته شده است كه حدود 5000 آجر آن نوشته به خط ایلامی دارد. آجرها توسط مهر مكتوب نشده اند و هركدام جداگانه با دست نوشته شده اند. ایلامیها از خط برای تزیین بنا استفاده كرده اند. از اینگونه آجرها در بوشهر نیز دیده ایم. در سال 1876 صدها آجر مكتوب توسط هیات حفار از دل خاك بیرون آمده است و اكنون در موزه های مختلف جهان قرار دارند.
در شمال غربی سه معبد دیگر به نامهای معبد ایشمكرب، اوبان و الهه كیریرشا وجود دارد كه هر كدام حیاط، نیایشگاه، اتاق وانبار دارند. همه این معابد از خشت خام ساخته شده اند و قسمتهایی از آنها آجركاری شده است و این آجرها نیز نوشته دارند.

چغازنبیل-تصفیه خانه آب رودخانه
آبرسانی به چغازنبیل یكی از شگفتیهای این معبد است. رود دز از نزدیكی چغازنبیل میگذرد ولی به دلیل اینكه این رود سطح دشت را فرسایش داده و بستر رودخانه در سطح پایین تری از سطح دشت است - در برخی مكانها 60 متر پایین تر - امكان استفاده از آب این رود برای اهالی منطقه وجود نداشت. بنابراین شاه ایلامی اونتش-نپیریشه دستور به ساخت كانالی به طول 45 كیلومتر می دهد تا آب رود كرخه را كه هم سطح زمین چغازنبیل بوده‌، به چغازنبیل برسانند. این آب پس از اینكه از هفت تپه عبور می كند به چغازنبیل می رسد ولی به دلیل اینكه آب كرخه پس از گذر از دشت خوزستان گل آلود است آب را در حوضچه های ته نشینی بزرگ و كوچكی می ریخته اند و با گذر از تنبوشه ها و استفاده از قوانین منسوب به فیثاغورث ، آب را تصفیه كرده و گل آنرا جدا می كردند. شاید این یكی از قدیمی ترین تصفیه خانه های آب ایران باشد.

گوتیان

ساكنین سرزمین گوتیوم واقع در كوههای شمالی بابل بودند.آنها در زمان نرمسین یا فرمانروای دیگری از سلسله اكدی بابل بر بابلیان حمله كردند و حدود یك قرن به نام سلسله گوتی یا گوتیان فرمانروای بابل بودند .نقش برجسته معروف هورین شیخان در بالای رود دیاله از این قوم است كه بسیار شبیه نقش برجسته آنو بانی نی است.سرزمین ابتدایی گوتیان ، کوههای زاگرس بین کارون و دجله است. یك مجسمه مفرغی نیز از یكی از شاهان گوتی در همدان به دست آمده كه به اواخر هزاره دوم پ م تعلق دارد. اختلافات شدید مردم با حاكمان بین النهرین باعث شد تا مردم آن سرزمین سلطنت گوتیان ایرانی نژاد را به راحتی پذیرفتند
بر اساس جداولی كه در نیپور كشف شده مقتدر ترین پادشاه گوتی آنری داپی زیر نام داشت و حكومت خود را بسیار گسترش داده است. آخرین پادشاه گوتیان به نام تیریگان پس از چهل روز سلطنت توسط اوتوهگال پادشاه شهر ارخ كشته شد. یكی از پادشاهان گوتی به نام لاسیراب از خود لوحی به جای گذاشته كه به زبان بابلی است و در آن از گوتیوم و ایشتاروسین خدایان بابل درخواست كرده تا لوح او همیشه حفظ شود. همچنین بر طبق سنت بین النهرین مقداری اسلحه برای خدای خود نذر كرده است. اما قدیمی ترین سند مكتوب در مورد گوتیان لوح سنگی نرمسین است كه به 2500 پ م تعلق دارد . در سال 1200 پ م شوتروك ماحونته شاه ایلام پس از فتح بابل این لوح را به همراه لوح همورابی به شوش منتقل كرده است. برخی نیز كتیبه سنگی آنوبانی نی را از دوره گوتیان دانسته اند

لولوبیان
نام قبایلی كه ظاهرا بخش وسیعی از كوهها و كوهپایه های بخش علیای دیاله تا دریاچه ارومیه را اشغال كرده بودند.از پادشاهان آنان آنوبانی نی را می شناسیم كه سنگ نبشته اش در سر پل زهاب بر روی صخره ای كشف شده است و مربوط به قرن 22 پیش از میلاد است.از نوشته مزبور چنین بر می آید كه این قبایل در نیمه دوم هزاره سوم پ م دارای دولت بوده و جامعه ای طبقاتی داشته اند.ریشه اكدی و ایلامی كلمه لولوبی نشان میدهد كه این قبایل ظاهرا با ایلامیان قرابت داشته اند .در متون آشوری آنها را به نام زاموا میشناسیم.

اسنادی كه به لولوبیان اشاره دارند
علاوه بر سنگ نگاره آنوبانینی كه اثری از خود لولوبیان است‏ حكومتهای همسایه نیز به آنها اشاراتی دارند كه به شرح زیر است

حكام لولوبی در زمان نارام سین در تنگه قراباغ(معبر پاگان امروزی) در جنوب شهر زور با بابلیها جنگیدند و شكست سختی خوردند. نارام سین شرح ماجرا را در صخره ای در این تنگه در حدود 2500 پ م نگاشته است. البته در حدود 1200 پ م این سنگ پس از فتح بابل توسط مادها به شوش منتقل شد و شوتروك ناحونته حاكم ایلام نیز شرح پیروزی خود بر بابل را به آن به خط ایلامی اضافه كرد
در قراردادهای سلسله دوم اور كه در سال 1984 در تل براك كشف شد اشارات زیادی به لولوبیان شده است. برخی از این الواح مربوط به همان سالی است كه پادشاه اور به ولایت شمیروم و لولوبیان حمله كرده و آنها را غارت كرده است.

در الواح افسانه آفرینش بابلی كه حاكی از وحشت و ترس بابلیان از گوتیان است آنوبانی نی به صورت حیوانی عظیم الجثه كشیده شده است و او را شهریار شهر كوشه دانسته اند.

نقش برجسته آنو با نی نی

یکی از نقوش برجسته عصر برنز به آنوبانی نی تعقل دارد و در سر پل ذهاب است.
پادشاه لولوبیان لباسی كوتاه و مطبق با كفشهای صندل دارد و از نیمرخ حجاری شده است. در دست راست سلاح و در دست چپ كمانی دارد و در زیر پایش دشمنی شكست خورده خوابیده است. الهه ای دیهیم شاهی را به پادشاه می دهد و با طنابی هشت اسیر را نگه داشته است كه همگی لخت هستند. در بالای سر الهه، دایره ای است كه درون آن ستاره ای چهار پر قرار دارد.

در زیر این تصویر، كتیبه ای به زبان اكدی نوشته شده است كه می گوید: "آنوبانی نی پادشاه لولوبوم تصویر خود و تصویر نینی را بر كوه بادیر نقش نمود. آنكس كه این لوح را محو نماید به نفرین و لعنت آنو، آنونوم، بل، بلیت، رامان، ایشتار، سین و شمش گرفتار باد و نسل او بر باد رود."
این سنگ نگاره بر روی صخره ای به نام كل-گارا كنده شده است . بر روی این صخره چند سنگ نگاره دیگر قرار دارد.

تمدن و هنر لرستان

مردمان ناحیه لرستان امروزی ایران در نیمه نخست هزاره اول پ م پادشاهی كما بیش مستحكمی به نام ال پی تاسیس كردند كه شاهك نشینهای متعددی آنرا تشكیل میداد.این پادشاهی در زاگرس به نام الیمایی تا دوره ساسانیان تداوم داشت.متنهای آشوری دو شهر این پادشاهی به نام مرئوبیشتو و اكودو را ثبت كرده اند كه اولی در خرم آباد و دومی در كوهدشت هستند."سرخدم لری" نیایشگاه شهر اكودو و "سرخدم لكی "بناهای كنار نیایشگاه است
كوه چنگری در ارتفاعات شمالی شهر كوهدشت و در دامنه شمالی آن منطقه باستانی "سرخدم لكی "قرار دارد. این منطقه به صورت طبیعی تراس بندی شده است و با دخالت آدم به صورت پلكان بزرگی در آمده است كه در بین صخره ها محصور است. ابتدای دوره تاریخی این منطقه به عصر آهن جدید میرسد. در كنار این محوطه" سرخدم لری "قرار دارد كه نیایشگاهی از نیمه دوم عصر آهن است. بناهای"سرخدم لكی "نیایشگاه نبوده و بناهای متعدد گوناگونی در آن دیده میشود

در" سرخدم لكی" آثار معماری ، سفال،فلز سنگ و غیره كشف شده است كه به عصر آهن جدید تعلق دارد. وجود سفالینه های دوران اسلامی در این محل نشانگر آبادانی آن در این دوره میدهد. در "سرخدم لكی" آثار معماری سقف دار پیدا نشده است و احتمالا این محل اقامتگاه كوچ نشینان بوده است. معماری این محل را میتوان با معماری تپه باباجان و تپه گیان مقایسه نمود.سفال نخودی رنگ گونه الب سفالهای این منطقه است.تزیینات سفالها ساده هستند. مهر سنگی مكشوفه از این ناحیه قابل قیاس با مهرهای ایلامی است و تصویر فردی نیایشگر و حیوانی بالدار شبیه عقرب بالدار است

مفرغ لرستان

یکی از شاخص های عصر مفرغ جهان، آثار یافت شده از لرستان ایران است. اشیای مفرغی یافت شده از لرستان، ایلام و کرمانشاه به مفرغ لرستان مشهور هستند. این آثار از دهه های نخست قرن بیستم کشف و توسط موزه های مختلف دنیا خریداری شدند. در این سال ها آثار مفرغی لرستان از حفاری های غیر علمی بدست می آمدند. سازندگان این اشیای مفرغی را افراد قوم کاسی دانسته اند. این اشیا عبارتند از خنجر، شمشیر، سرگرز، ادوات و ساز و برگ اسب (انواع لگام، آویزها و...)، زیورآلات (گوشواره، انگشتر، گردن بند و ...)، مجسمه های کوچک انسان و حیوان، انواع طلسم ها، علم ها و ظروف مفرغی.
در آثار مفرغی لرستان باورها و آیین های مردم ساکن منطقه را می توان دید. بسیاری از آنها دارای نقوش مذهبی هستند. سوزن و سنجاق های مفرغی بسیاری نیز از منطقه لرستان گزارش شده است. از این سنجاق ها به احتمال زیاد برای دفع ارواح استفاده می شد. این اعتقاد تا دهه های اخیر نیز در برخی نقاط ایران رواج داشت. بعضی سنجاق ها در انتها به صفحه مدوری ختم می شوند که دارای نقوش مذهبی هستند. اکثر سنجاق ها در قبر زنان یافت شده است.
بخشی از منطقه لرستان زیر نفوذ شاهنشاهی ایلام بود. کاسی ها که همسایه شمالی ایلامیان بودند و بعدها به بین النهرین کوچ کردند، با ایلامی ها جنگ های زیادی داشتند و در مواردی هم صلح بین آنها برقرار بود. این دو قوم تبادل فرهنگی داشتند و هنر مفرغ سازی لرستان به شاهنشاهی ایلامی نیز انتقال یافته بود.
سفال این دوره به رنگ نخودی با نقوشی به رنگ قرمز تیره تا سیاه است. صنعت سفال سازی این منطقه پیشرفت چشمگیری داشته و از سفال علاوه بر ظرف، اشیای گوناگونی کاربردی و ریتون نیز می ساختند. یک غلاف از جنس عاج برای یک خنجر مفرغی به تازگی یافت شده است. این اولین بار است که غلاف یکی از بیشمار خنجرهای مفرغی لرستان توسط باستان شناسان کشف شده است. اوج هنر مفرغ لرستان در هزاره اول پیش از میلاد است و بیشتر یافته های باستان شناسی، از محوطه های استقراری بدون سقف و مورد استفاده جوامع کوچرو بدست آمده است.

پادشاهی" اورارتو"

از منابع آشوری میتوان فهمید كشور اورارتو در یك منطقه كوهستانی در جنوب شرقی دریاچه وان قرار داشته است.در این منابع سلمانصر اول از لشكر كشی های خود بر علیه آنها گفته است كه مربوط به سالهای 1270پ م است. از این منابع میتوان نتیجه گرفت در قرن 13پ م اورارتو كشور نبوده بلكه اجتماعی از 8 قوم متحد بوده است.این اقوام به مرور قوت گرفتند تا اینكه در قرن 8 پ م توانستند كنترل مدیترانه را به دست بگیرند. در همه عمر دولت اورارتو ,آشور یها با آنها می جنگیدند و ظاهرا جنگ آنها بیشتر به خاطر داراییهای اورارتوییان بوده است. پایان كار اورارتو را می توان در سال 609پ م دانست كه شهر توشپا ی اورارتویی به دست مادها افتاد. سلطه مادها بر اورارتوییان عمر زیادی نداشت زیرا پایتخت مادها خیلی زود به تصرف پارسها درآمد و قوم دیگری كه ارامنه نام داشتند بر منطقه دولت اورارتو دست یافتند.خشیارشاه در كنار دریاچه وان كه مركز دولت اورارتو است سنگ نبشته ای دارد و از انجام عملیات ساختمانی در آن محل خبر میدهد. داریوش بزرگ در شمارش سرزمینهای تحت فرمان خود اورارتو را نام برده است ولی پس از آن دیگر نامی از اورارتو برده نشده است و به جای آن نام ارمنستان آمده است
آثار پادشاهی اورارتور را در استان آذربایجانشرقی و آذربایجانغربی و شرق ترکیه امروزی و ارمنستان بیشتر میتوان یافت
از نظر نژاد‏مردم اورارتو دنباله قوم هوریان شمال بین النهرین بودند و زبان آنها با زبان ایبریان همانند است. شهرهای اورارتو بسیار مستحكم با خانه های بزرگ بودند كه مردم بین النهرین از اینگونه شهر سازی اطلاع نداشتندو .ساختمانها سقفهای شیروانی دو شیبه داشتند .در قرن هشت پیش از میلاد فتوحات اورارتوییان به شمال غربی ایران رسید و پارسیان تحت سلطه آنان قرار گرفتند. پس از آنكه پارسها به مناطق بختیاری تا شوشتر مهاجرت كردند بسیاری از تجربه های اورارتویی را نیز با خود بردند-مانند سقف مقبره كورش- . ایشپواینی و منوا دو شاه اورارتویی مرزهای این كشور را بسیار گسترش دادند. آنها همچنین به آباد كردن نواحی تسخیر شده پرداختند. سیستم آبیاری آنها با قنات بسیار چشم گیر است.
پایتخت اورارتو در كنار دریاچه وان در تركیه امروزی بود
قدرت اورارتو آنها را قادر به در اختیار گرفتن تجارت قفقاز و حوزه اطراف دریای خزر می‌کرده‌است. شهرهای اورارتو معماری خاص و شاهانه‌ای دارند که باقی‌مانده بعضی از آنها در شمال کردستان، حکایت از پیشرفته بودن آن و تأثیرش بر معماری ماد و هخامنشی می‌کند
اورارتور جزوه دوره عصر آهن مدرن محسوب میشود و همینطور تمدن خاور نزدیک

پادشاهی اورارتو

كتیبه اورارتویی جوان قلعه

كتیبه صخره ای متعلق به آرگیشی اول كه در ارتفاعات دامنه كوه سهند و مشرف به روستایی به نام جوان قلعه در حدود ده كیلومتری شمال شرق شهرستان عجب شیر در استان آذربایجانشرقی قرار دارد

این کتیبه روی صخره ای به سمت شرق بر سینۀ كوهی با نام محلی نصیر داغی در حدود یك كیلومتری شرق روستا و در 8 کیلومتری شرق عجب شیر كنده شده است. متأسفانه بخش هایی از كتیبه در قسمت های انتهایی سطرهای 1 تا 8 ساییده شده است. قسمت هایی از سمت چپ صخره را نیز به عمد شكسته اند و خرده های آن در پای صخره دیده می شود. كتیبه در ده سطر به خط میخی اورارتویی نوشته شده است.
می توان كتیبه عجب شیر را مربوط به شرح فتوحات آرگیشتی اول پسر منوا دانست. ضمن اینكه خوشبختانه قرائت خود كتیبه، با به دست دادن نام آرسیتا (a-ar-si-ta)پادشاه سرزمینی به نام خودش نزدیك به سرزمین بوشتو (Bustu)كه به همراه فتوحات در آشور و مانا در كتیبه سالشمار معروف به خُرخُر (Horhor)واقع در شهر وان در مدخل آرامگاه آرگیشتی اول پسر منوا هم آمده، هرگونه شك و تردید را مرتفع كرد.


ترجمه متن كتیبه جوان قلعه عجب شیر :

سلاح جنگی خدای خالدی به حركت درآمد
بر سرزمین مانا غلبه كرد
بر سرزمین آرسیتا غلبه كرد (آرسیتا)
سقوط كرد در مقابل آرگیشتی
آرگیشتی [پسر منوآ]
می گوید هزار و صد انسان گرفت؟
آرگیشتی شاه نیرومند ...
آرگیشتی می گوید [ كسی كه این كتیبه را]
بشكند، نابود شود به دست خدای خالدی، خدای باد
و باشد كه سایه اش در زیر آفتاب محو گردد.